تاریخچه فیروزآباد

فیروزآباد، شهری تاریخی و کهن در جنوب‌غربی استان فارس است که مرکز شهرستان فیروزآباد به شمار می‌رود. نام این شهر در گذشته به شکل‌های گور و اردشیرخُوَرّه در متون پارسی میانه آمده که معنای «شکوه اردشیر» را دارد. فیروزآباد در فاصله‌ی حدود ۱۱۲ کیلومتری جنوب شیراز و تنها سه کیلومتر دورتر از شهر باستانی گور قرار گرفته است؛ شهری که در دوره ساسانیان به عنوان مرکز ایالت اردشیرخوره اهمیت ویژه‌ای داشته و در اوایل اسلام نیز از مراکز مهم منطقه محسوب می‌شده است. همین پیشینه، باعث شده امروز فیروزآباد به یکی از مقاصد پرطرفدار گردشگری تاریخی استان فارس تبدیل شود.

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت فیروزآباد به ۶۵٬۴۱۷ نفر رسیده و این شهر در جایگاه هشتمین شهر پرجمعیت استان فارس قرار گرفته است. همچنین کل شهرستان فیروزآباد در همان سرشماری بیش از ۱۲۱ هزار نفر جمعیت داشته است.

آب‌وهوای فیروزآباد در بیشتر روزهای سال معتدل است. در گذشته مردم این شهر پیرو آیین زرتشتی بودند، اما پس از ورود اسلام به ایران، به تدریج دین اسلام در منطقه رواج یافت و امروزه بیشتر ساکنان پیرو اسلام با مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. زبان اصلی مردم شهر فارسی با گویش تاجیکی است، در حالی که گروه بزرگی از عشایر و ساکنان قشقایی نیز در فیروزآباد و روستاهای اطراف زندگی می‌کنند و به زبان ترکی قشقایی سخن می‌گویند.

شهر فیروزآباد در مسیر ارتباطی شیراز به بندر عسلویه و سیراف و سایر بنادر جنوبی کشور در منطقه پارس جنوبی قرار گرفته است. این موقعیت استراتژیک طی سال‌های اخیر نقش مهمی در رونق اقتصادی شهر ایفا کرده است. همچنین توسعه منابع گاز طبیعی در جنوب، شرایط اقتصادی منطقه را بهبود بخشیده و پروژه‌های تجاری متعددی در فیروزآباد ساخته شده و در دست ساخت است.

از نظر صنعتی، فیروزآباد و شهرستان آن جزو شهرهای در حال پیشرفت ایران محسوب می‌شوند. از مهم‌ترین کارخانه‌های فعال در این شهر می‌توان به کارخانه کربنات سدیم کاوه فیروزآباد که بزرگ‌ترین تولیدکننده کربنات سدیم در خاورمیانه است و کارخانه سیمان فارس نو اشاره کرد.

در حوزه گردشگری و میراث تاریخی، اکثر آثار فیروزآباد به دوره ساسانیان برمی‌گردد. از جمله این آثار می‌توان به کاخ اردشیر بابکان (آتشکده)، قلعه دختر، دو نقش برجسته باستانی، محوطه شهر گور، پل مهرنرسه و سنگ‌نوشته مهرنرسه اشاره کرد. چندین مورد از این آثار با عنوان چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

از جمله صنایع دستی و ره‌آوردهای مهم فیروزآباد می‌توان به قالی و گلیم اشاره کرد که شهرت زیادی در منطقه دارند.

اهمیت تاریخی قلعه دختر

قلعه دختر بر فراز کوه تنگاب ساخته شده و با پلکان‌هایی که فضاهای داخلی را به هم متصل می‌کنند، دسترسی به بخش‌های مختلف آن فراهم می‌شود. مصالح به کار رفته در ساخت این قلعه شامل گچ و سنگ است و در دوره خود کاربرد نظامی و دفاعی داشته است.

این قلعه در ۶ کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز و بر دامنه کوهی مشرف به مسیر قرار گرفته است؛ پس از پیمودن حدود ۳۰۰ متر مسیر کوهستانی می‌توان به قلعه رسید. معماران رومی برای حل مشکل قرار دادن سقف مدور روی بنای چهارگوش، روش جلو آوردن تدریجی سنگ یا آجرها را به کار می‌بردند، اما در قلعه دختر شیوه نوینی استفاده از سکنج در گوشه‌ها به کار گرفته شد.

تمامی دیوارهای قلعه دختر از سنگ‌های درشت و تراشیده ساخته شده‌اند، در حالی که سنگ‌های پی و داخل دیوارها از قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای تشکیل شده‌اند. عظمت بنای قلعه دختر واقعاً مبهوت‌کننده است و دیوارهای بلند آن، با وجود برخی شکستگی‌ها و تخریب‌ها، همچنان شکوه و عظمت تاریخی خود را حفظ کرده‌اند.

همچنین، دو تن از شاهان ساسانی یعنی شاپور اول و شاپور دوم در دوران خود در فیروزآباد متولد شدند.

فتح پارس توسط اعراب و شهر گور

در جریان فتح پارس به دست اعراب، اهالی گور و استخر چندین بار شورش کردند که تمامی آن‌ها با سختی سرکوب شد. ابن اثیر در این زمینه می‌نویسد:

«اعراب سال‌ها با مردم گور جنگیدند و کسی توان فتح شهر را نداشت. شبی یکی از اعراب هنگام نماز کیسه‌ای نان و گوشت کنار خود گذاشته بود که ناگهان سگی آن را برداشت و فرار کرد. سگ از یک راه زیرزمینی مخفی وارد شهر شد و این اتفاق باعث شد مسلمانان مسیر پنهانی ورود به شهر را کشف کنند و با **شمشیر، شهر را فتح کنند».

گفته می‌شود که در زمان فتح، شهر گور دارای هزاران خانه، دکان، سربازخانه و بناهای دولتی بوده است و اهمیت اقتصادی و اجتماعی بالایی داشته است.

اوایل دوران اسلامی در گور

در اوایل دوران اسلامی، شهر اردشیرخوره که آن زمان به نام گور شناخته می‌شد، همچنان یکی از مراکز مهم و پررونق منطقه بود. شاهان آل‌بویه که تختگاه خود را در شیراز قرار داده بودند، توجه ویژه‌ای به گور داشتند و در آبادانی و توسعه شهر تلاش می‌کردند.

ابن بلخی در فارسنامه خود درباره گور نوشته است:

«در قرن پنجم هجری، گور (فیروزآباد) دارای مسجد جامع، بیمارستان، مدرسه و یک کتابخانه بزرگ با هفت هزار جلد کتاب بود که گفته می‌شود نظیر آن در همان زمان وجود نداشت.»

همچنین، منابع تاریخی نشان می‌دهند که در قرن‌های سوم و چهارم هجری، گور شهری نسبتاً بزرگ با حصاری از گل، خندقی پیرامون و چهار دروازه بوده است:

• دروازه مهر در مشرق

• دروازه بهرام در مغرب

• دروازه هرمز در شمال

• دروازه اردشیر در جنوب

در قرن چهارم هجری، گور شهری ثروتمند و آباد با اقلیم معتدل، آب فراوان و بوستان‌ها و گلستان‌های متعدد بود. باغ‌های میوه و خانه‌های اعیانی، حومه شهر را تا شعاع یک فرسنگ پوشش می‌دادند و نشان‌دهنده رونق زندگی شهری و اقتصادی در آن دوره بودند.

محصولات و صنایع گیاهی گور

در منطقه گور محصولات متنوعی تولید می‌شد، از جمله عرقیات، میوه، پارچه و دیگر فرآورده‌ها. با این حال، گلاب بدون شک در صدر اهمیت قرار داشت. گلاب گور و کوار به بسیاری از مناطق جهان از جمله چین، هند، بیزانس، مصر، یمن، مغرب عربی و اروپا صادر می‌شد.

گل سرخ گور در کشورهای اسلامی بسیار شناخته شده بود و به دلیل عطر دل‌انگیز و شفافیت رنگ، نزد اعراب زبانزد خاص و عام بود. حتی امروزه در زبان عربی به گل محمدی، الورد الجوری گفته می‌شود.

از دیگر محصولات گیاهی مهم منطقه می‌توان به عرق شکوفه نخل، عرق بومادران، عرق زعفران و عرق بید اشاره کرد که همگی از بوستان‌های گور برداشت می‌شدند و نقش مهمی در اقتصاد و تجارت محلی داشتند.